Hilandar -poreklo reči
Postoji nekoliko tumačenja nastanka imena Hilandar:
Stojan Novaković je zapisao sledeće usmeno predanje:
Opšte je mjenije svetogorskih kaluđera – beleži D.Avramović – da se Hilandar ovim imenom naziva od onog vremena od kako je Papa u Svetoj Gori 1204. god. dolazio, s namerom da je pod svoju vlast zadobije i da u njoj zapadno veroispovedanije uvede.
I tada su mu se zaista mnogi monastiri i pokorili, a koji nisu, one razorio. Među ovima koji se nisu hteli pokoriti bio je i Hilandar, i zato je papa i na njega udario bio sa 1000 vojnika, od kojih su do 500 od juga, a 500 od severa na monastir napali bili.
Pročitaj: kako je Arilje dobilo ime
No providjenijim Božijim pala je bila tako gusta magla na monastir da se ni prsta pred očima videlo nije. I tako vojnici mimoiđu manastir, i jedni na druge udare, misleći svaki da su pred njim kaliđeri, koji su izašli da se brane, te se tu pobiju i svi izginu osim trojice, koji su živi ostali.
I od ovog događaja što je u magli 1000 vojnika izginulo, nazavan je ovaj monastir Hilandar, jer grčki se hiljada zove hila a magla andara.
Ona tri vojnika što su živa ostala, prime posle pravoslavnu (istočnu) veru i postanu monasi. Sva trojica su u trpezariji hilandarskoj više vrata kao mučenici izobraženi. Imena su im: Manoil, Isavel, i Ismail.
Sveta gora, Beograd 1848, 16-17
Pročitaj: šta znači reč – Morava
Napomena:
U 13 veku manastir Hilandar, kao i cela oblast su veoma stradali od pljačke i razbojništva krstaša koji su tuda prolazili u pohodu ka Jerusalimu. Papa je ovde uzet kao simbol katoličke vere koja je nanela veliko zlo narodu.
Manoil, Isavel, i Ismail su pravoslavni svetitelji i mučenici iz 4. veka. 
U starijim tekstovima nailazi se i na oblik Hilindar, Filindar, Vilindar
D.N.Anastasijević u svojoj raspravi o nastanku i značenju imena Hilandar, 1927, navodi isto predanje kao i S. Novaković ali i daje sledeća tumačenja, koja ne smatra ispravnim i ostaje bez konačnog tumačenja:
-
Prvobitno ime manastira je bilo Helander.
-
Vilandar je narodna etimologija – vilin+dar
-
Hilandar – kombinacija 2 grčke reči: lav+usta=lavovska usta; predanje kaže da je manastir sagrađen na ostacima nekog straijeg hrama, koji se tako zvao; moguća veza i da kotlina hilandarska ima oblik lavljih usta
-
po ktitoru, porodici Helandara, u prevodu Lađarević
Pročitaj: kako je manastir Žiča dobio ime
